Από την ίδρυσή τους, τα στρατόπεδα της Μακρονήσου ήταν ταυτισμένα με τη σωματική και ψυχική βία κατά των κρατουμένων. Τα βασανιστήρια μαζί με την προπαγάνδα αποτελούσαν συστατικό στοιχείο της διαδικασίας της «αναμόρφωσης». Είχαν στόχο να «σπάσουν» το ηθικό των κρατούμενων στρατιωτών και πολιτών, ώστε να υπογράψουν δήλωση μετανοίας (με την οποία δήλωναν ότι αποκήρυσσαν τις πολιτικές ιδέες τους και ασπάζονταν τις ιδέες της εθνικοφροσύνης) και, στη συνέχεια, να αναλάβουν οι ίδιοι οι «ανανήψαντες» την «αναμόρφωση», ως φορείς πειθάρχησης και τιμωρίας των συγκρατουμένων τους.
Ο αλφαμίτης Εμμ. Χούλιας
Οι βασανιστές ήταν στρατιώτες που υπηρετούσαν στις διάφορες υπηρεσίες της διοίκησης των στρατοπέδων, όπως την Αστυνομία Μονάδας (ΑΜ), το γραφείο Α2, αλλά και «ανανήψαντες». Κάποια από τα βασανιστήρια γίνονταν μπροστά στους υπόλοιπους στρατιώτες ή πολιτικούς εξόριστους, ώστε οι τελευταίοι στη θέα του ανελέητου ξυλοδαρμού των συγκρατουμένων τους, να τρομοκρατηθούν και να υπογράψουν δήλωση μετανοίας. Με γκλομπς, λοστούς, μαστίγια, συρματόσκοινα χτυπούσαν, έσερναν στο έδαφος, κλωτσούσαν τους κρατούμενους στο σώμα, το κεφάλι, τα πόδια, μέχρι να κουραστούν οι βασανιστές ή μέχρι να λιποθυμήσουν οι κρατούμενοι.
Οι τρόποι σωματικού βασανισμού ήταν πολλοί και εξαρτώνταν από την ιδιοσυγκρασία του βασανιστή και την αντοχή του κρατούμενου. Τα πιο συνηθισμένα βασανιστήρια ήταν η φάλαγγα (συνεχή κτυπήματα με λοστούς στα πέλματα των ποδιών), το «αεροπλανάκι» (να στέκονται στο ένα πόδι με τα χέρια σε έκταση), ο «πελαργός» (να στέκονται για ώρα στο ένα πόδι), καθώς και να πετούν από βράχια τους κρατούμενους με τα ρούχα τους στη θάλασσα και να μην τους αφήνουν να ανεβούν στην επιφάνεια, να τους κρεμούν από στύλους με τα χέρια δεμένα πισθάγκωνα και τις άκρες των ποδιών να ακουμπούν στο έδαφος, κλπ.
Τα βασανιστήρια είχαν ενσωματωθεί στην καθημερινή ρουτίνα των στρατοπέδων και κάθε δραστηριότητα συνοδευόταν από ξυλοδαρμό και εξευτελισμό. Οι αγγαρείες και η εργασία για την ανέγερση των κτιρίων του στρατοπέδου συνοδεύονταν από τον ξυλοδαρμό των στρατιωτών, ενώ πολλές φορές οι κρατούμενοι υποβάλλονταν σε άσκοπη εργασία (να μεταφέρουν πέτρες από ένα σημείο του στρατοπέδου σε ένα άλλο) με σκοπό τη σωματική εξάντληση και την ταπείνωσή τους.
Ο διοικητής Γ’ Τάγματος Παναγιώτης Σκαλούμπακας
Η βίαιη «αναμόρφωση» των κρατούμενων στρατιωτών ξεκίνησε από το Γ΄ Τάγμα. Υπό τη διοίκηση του διαβόητου λοχαγού Παναγιώτη Σκαλούμπακα επιβλήθηκε ένα καθεστώς διαρκούς σωματικής και ψυχολογικής βίας. Πολύωρες αγγαρείες πρωί και απόγευμα, ελάχιστη τροφή και νερό, διαπόμπευση όσων δεν υπέγραφαν δηλώσεις μετανοίας, συνεχείς επιδρομές στις σκηνές ώστε οι στρατιώτες να μένουν άυπνοι, ξυλοδαρμοί, πέταγμα στη θάλασσα, φάλαγγα. Όσοι δεν υπέγραφαν δηλώσεις μετανοίας καλούνταν το βράδυ στο Γραφείον Ηθικής Αγωγής του τάγματος, όπου υποβάλλονταν σε πολύωρες ανακρίσεις και συνεχείς ξυλοδαρμούς. Όσοι υπέγραφαν δηλώσεις θα έπρεπε να αποδείξουν στη διοίκηση του τάγματος ότι είχαν πραγματικά αλλάξει πεποιθήσεις. Έκαναν ομιλίες στους υπόλοιπους στρατιώτες για τα δεινά του κομμουνισμού και την προσφορά της Μακρονήσου, παρενοχλούσαν και διαπόμπευαν τους «αμετανόητους», ενώ στο τέλος αρκετοί από τους «ανανήψαντες» μετατρέπονταν οι ίδιοι σε βασανιστές. Το καθεστώς βίας, τρόμου και προπαγάνδας ήταν τόσο ανυπόφορο, ώστε μετά από έξι μήνες, ελάχιστοι από τους 5.000 στρατιώτες του τάγματος δεν είχαν υπογράψει δήλωση μετανοίας.
Η μεταχείριση των πολιτικών εξορίστων ήταν εξίσου βάναυση. Όταν οι πολιτικοί εξόριστοι αποβιβάζονταν στη Μακρόνησο συγκεντρώνονταν από τον διοικητή του τάγματος, ο οποίος τους καλούσε να υπογράψουν δήλωση μετανοίας εκείνη τη στιγμή. Όταν περνούσε η διορία, δέχονταν την άγρια επίθεση ροπαλοφόρων στρατιωτών. Μπροστά στο όργιο βίας, οι περισσότεροι εξόριστοι τρομοκρατημένοι δέχονταν να υπογράψουν, ενώ όσοι αρνούνταν απομονώνονταν από τους υπολοίπους και μεταφέρονταν σε άλλα σημεία του στρατοπέδου για να υποβληθούν σε νέους ξυλοδαρμούς και βασανιστήρια. Άλλες φορές, τους πήγαιναν στις σκηνές των πολιτικών εξόριστων προηγούμενων αποστολών, οι οποίοι ήταν ήδη τραυματίες από τα βασανιστήρια που είχαν υποστεί, ώστε να δουν τι πρόκειται να πάθουν και τρομοκρατημένοι να υπογράψουν δήλωση μετανοίας.
Τα βασανιστήρια, οι διαρκείς ξυλοδαρμοί και η αφόρητη ψυχολογική βία είχαν ως αποτέλεσμα πάρα πολλοί κρατούμενοι να καταλήξουν στο νοσοκομείο της Μακρονήσου με κακώσεις, κατάγματα, διασείσεις, άλλοι να εμφανίσουν ψυχικά νοσήματα, ενώ δεν ήταν λίγες οι περιπτώσεις κρατουμένων που επιχείρησαν να αυτοκτονήσουν.
Ενδεικτική βιβλιογραφία:
Ηλίας Στάβερης, «Μια νύχτα στη Γλαροφωλιά», στο Β. Βαρδινογιάννης και Π. Αρώνης (επιμ.), Οι μισοί στα σίδερα, Αθήνα, Φιλίστωρ, 1996, σ. 179-187.
Βαρδής Βαρδινογιάννης, ΣΦΑ Μακρόνησος, Αθήνα, Θεμέλιο, 1984.
Γιώργος Γιωτόπουλος, Πέντε και μια από τις μέρες της Μακρονήσου, Αθήνα, 1983.
Βασίλης Λασκαρίδης, Από τον Δεκέμβρη στον Εμφύλιο και 134 μήνες εξορία, Αθήνα, ΑΣΚΙ-Βιβλιόραμα, 2006.