Οι άθλιες συνθήκες διαβίωσης, οι στερήσεις, η σκληρή εργασία και τα βασανιστήρια είχαν ως αποτέλεσμα να κλονιστεί η υγεία πολλών κρατούμενων των στρατοπέδων. Στο νησί λειτουργούσε το Στρατιωτικό Νοσοκομείο Μακρονήσου (το οποίο βρισκόταν κοντά στα κτίρια διοίκησης του στρατοπέδου), αλλά η ελλιπής ιατροφαρμακευτική περίθαλψη και η αδιαφορία της διοίκησης για τα σοβαρά προβλήματα υγείας που αντιμετώπιζαν οι κρατούμενοι ή για αυτά που προκλήθηκαν κατά τη διάρκεια της κράτησής τους, οδήγησαν πολλούς από αυτούς στο θάνατο από καρδιολογικά προβλήματα, καρκίνο κλπ. Συνολικά υπολογίζεται ότι περίπου 120 στρατιώτες και πολίτες πέθαναν κατά τη διάρκεια της κράτησής τους στη Μακρόνησο.
Γυρίζοντας από το Έκτακτο Στρατοδικείο Αθηνών, 23/5/1948
Πέραν όσων πέθαναν στη Μακρόνησο από διάφορες ασθένειες, ένας μεγάλος αριθμός στρατιωτών σκοτώθηκε στα ιδιαίτερα βίαια περιστατικά της 29ης Φεβρουαρίου και 1ης Μαρτίου 1948.
Το πρωί της Κυριακής 29 Φεβρουαρίου κρατούμενοι στρατιώτες του Α΄ ΕΤΟ, καθώς κατευθύνονταν προς το θέατρο για το προσκλητήριο, λογομάχησαν με στρατιώτες της Αστυνομίας Μονάδας (ΑΜ), με αποτέλεσμα οι άνδρες της να τους ξυλοκοπήσουν. Αυτό προκάλεσε την αντίδραση των υπόλοιπων κρατούμενων στρατιωτών, οι οποίοι άρχισαν να διαμαρτύρονται και μέσα στην αναταραχή που είχε δημιουργηθεί, οι αλφαμίτες άρχισαν να πυροβολούν κατά των άοπλων κρατούμενων στρατιωτών. Το αποτέλεσμα ήταν ο θάνατος πέντε κρατούμενων και ο τραυματισμός άλλων δέκα. Όταν ο διοικητής του τάγματος Αντώνιος Βασιλόπουλος κατέφθασε μετά από λίγη ώρα, υποσχέθηκε να διεξαγάγει έρευνα για την αιματηρή επίθεση. Οι κρατούμενοι στρατιώτες φοβούμενοι τα χειρότερα, συγκεντρώθηκαν όλοι στο κέντρο του στρατοπέδου, τοποθέτησαν τους νεκρούς σε μια σκηνή και έκαναν συμβολική απεργία πείνας σε ένδειξη πένθους για τα θύματα. Την επόμενη ημέρα, 1η Μαρτίου, το πρωί, 200 ένοπλοι στρατιώτες από το Γ΄ Τάγμα περικύκλωσαν τους συγκεντρωμένους στρατιώτες και ο διοικητής των στρατοπέδων συνταγματάρχης Μπαϊρακτάρης τους διέταξε να παραδώσουν τους υποκινητές της «ανταρσίας» της προηγούμενης μέρας και να μετακινηθούν στον παρακείμενο χώρο του 7ου λόχου. Οι κρατούμενοι δεν υπάκουσαν και δέχτηκαν την επίθεση των ένοπλων στρατιωτών με γκλομπς και πυροβολισμούς. Τα θύματα της δεύτερης επίθεσης ήταν πολύ περισσότερα, αλλά ο ακριβής αριθμός παραμένει ανεξακρίβωτος, καθώς ακόμα και οι επίσημες αναφορές διαφωνούν μεταξύ τους: 11 ή 16 κρατούμενοι έχασαν τη ζωή τους και 54 τραυματίστηκαν –οι πολιτικοί κρατούμενοι υποστηρίζουν ότι σκοτώθηκαν 50-60 άτομα. Μετά τη δολοφονική επίθεση, οι κρατούμενοι στρατιώτες μεταφέρθηκαν στον χώρο του 7ου λόχου, όπου πολλοί μετά από απειλές και ξυλοδαρμούς υπέγραψαν δηλώσεις μετανοίας. Ο επίλογος των αιματηρών γεγονότων της 29ης Φεβρουαρίου-1ης Μαρτίου γράφτηκε τον Μάιο του 1948, όταν 114 στρατιώτες δικάστηκαν για «στάση» στο Έκτακτο Στρατοδικείο Αθηνών. Πέντε κατηγορούμενοι καταδικάστηκαν σε θάνατο (δεν εκτελέστηκαν), πέντε σε ισόβια και άλλοι 32 σε μικρότερες ποινές.
Ενδεικτική βιβλιογραφία:
Νίκος Μάργαρης, Ιστορία της Μακρονήσου, Αθήνα, 1966.
Μακρόνησος. Ιστορικός, πολιτιστικός τόπος, Αθήνα, ΥΠΠΟ, 1994.
Β. Βαρδινογιάννης και Π. Αρώνης (επιμ.), Οι μισοί στα σίδερα, Αθήνα, Φιλίστωρ, 1996, σ. 202-207.