Proimakis Manolis, “J’ accuse”, Editions “Grece Nouvelle”, 1950
Πολύ νωρίς, από τον Ιούνιο του 1947, δημοσιεύονται, κυρίως στον Ριζοσπάστη αλλά και στην εφημερίδα του ΕΑΜ Ελεύθερη Ελλάδα, καταγγελίες για τις κακές συνθήκες διαβίωσης και εν συνεχεία για βασανισμούς στο στρατόπεδο της Μακρονήσου. Μετά την απαγόρευση κυκλοφορίας των δύο εφημερίδων με βάση τον Νόμο 509 στα τέλη του 1947, ανάλογες καταγγελίες συναντάμε στο Δελτίο Ειδήσεων του ΔΣΕ.
Από το 1949 και μετά αρχίζει να οργανώνεται μια μεγάλη καμπάνια στο εξωτερικό, με στόχο την κατάργηση της Μακρονήσου. Το έτος αυτό κυκλοφορούν και δυο βιβλιαράκια από το εκδοτικό του ΚΚΕ, «Νέα Ελλάδα»: Μακρονήσι. Η Κόλαση των δημοκρατικών φαντάρων και Γιώργης Λαμπρινός, Μακρονήσι. Το αμερικάνικο Νταχάου στην Ελλάδα. Το δεύτερο έργο, το οποίο μεταφράζεται στα αγγλικά και τα γαλλικά, θα γνωρίσει ευρύτατη διάδοση στη Δύση. Ο παραλληλισμός με τα ναζιστικά στρατόπεδα, και ιδίως με το Νταχάου, θα αναδειχθεί σε βασικό σύνθημα της καμπάνιας. Επίσης, καταγγελίες φιλοξενούνται και στον ραδιοφωνικό σταθμό «Ελεύθερη Ελλάδα», τον σταθμό του –εκτός νόμου πια– ΚΚΕ που εκπέμπει από το Βουκουρέστι.
Παράλληλα, επιτροπές σε διάφορες δυτικοευρωπαϊκές χώρες, με σημαντικότερες τις Comité français d’aide à la Grèce démocratique στη Γαλλία και League for Democracy in Greece στην Αγγλία, αναπτύσσουν έντονη δραστηριότητα για την κατάργηση της Μακρονήσου και γενικότερα για την κατάσταση των ελευθεριών και των δικαιωμάτων στην Ελλάδα. Η καμπάνια κορυφώνεται στις αρχές του 1950, με δημοσιεύματα σε γνωστά ευρωπαϊκά περιοδικά όπως το Les Temps modernes του Ζαν-Πωλ Σαρτρ και το Νew Statesman του Κίνγκσλεϋ Μάρτιν, που διατηρεί στενούς δεσμούς με την Αριστερά των Εργατικών.
Κορνάρος Θέμος, “Γράμματα απ’ τό Μακρονήσι”, Εκδοτικό “Νέα Ελλάδα”, 1952
Στην Ελλάδα, τα έτη 1948-1949 (καθώς το ΚΚΕ, το ΕΑΜ, η Εθνική Αλληλεγγύη και τα έντυπά τους έχουν τεθεί εκτός νόμου), ένας πέπλος σιωπής καλύπτει τις συνθήκες στη Μακρόνησο. Με ελάχιστες εξαιρέσεις, ο Τύπος, συνολικά, βρίθει από εγκωμιαστικές αναφορές στο έργο που επιτελείται στη Μακρόνησο. Στο κλίμα του Εμφυλίου, της περιστολής των πολιτικών ελευθεριών και της δίωξης των αριστερών ιδεών, οι όποιες πληροφορίες κυκλοφορούν στόμα με στόμα, σχεδόν αποκλειστικά μεταξύ συγγενών των κρατουμένων και αριστερών, δημιουργώντας, υπόγεια όμως, τη φήμη της Μακρονήσου ως «κολαστηρίου».
Η σιωπή στην Ελλάδα, όσον αφορά το επίπεδο του δημόσιου λόγου, σπάει τον Μάρτιο του 1950, λίγες μόνο μέρες πριν από τις βουλευτικές εκλογές. Η εφημερίδα Μάχη, με διευθυντή τον Ηλία Τσιριμώκο, ξεκινάει, με πρωτεργάτη τον δικηγόρο Ευάγγελο Μαχαίρα, ο οποίος υπήρξε πολιτικός κρατούμενος στο Μακρονήσι, μια μεγάλη εκστρατεία με σειρά δημοσιευμάτων για την κατάργηση του «κολαστηρίου». Τα δημοσιεύματα, τα οποία στην πορεία θα στεγαστούν κάτω από τον τίτλο «Πίσω από το γαλανόλευκο παραπέτασμα», απαρτίζονται, σε μεγάλο μέρος, από επιστολές πρώην ή νυν κρατουμένων, οι οποίοι καταγγέλλουν τις απάνθρωπες συνθήκες κράτησης και τους βασανισμούς που υπέστησαν. Τα δημοσιεύματα θα δημιουργήσουν σάλο (η Μάχη θα οδηγηθεί στο δικαστήριο, αλλά θα αθωωθεί) και προξενούν μεγάλη αίσθηση: από τα δημοσιεύματα αυτά, ουσιαστικά, η ελληνική κοινή γνώμη πληροφορείται τα τεκταινόμενα στη Μακρόνησο. Τα δημοσιεύματα θα συνεχιστούν μέχρι και το φθινόπωρο του 1950, αλλά ήδη από το καλοκαίρι αφορούν πια όχι τη Μακρόνησο, αλλά τον Αϊ-Στράτη (όπου μεταφέρονται 2.000 περίπου πολιτικοί κρατούμενοι) και τις φυλακές.
Υπό το κράτος των αντιδράσεων αυτών, μετά τα μέσα το 1950 (και ενώ από τις 15 Απριλίου έχει σχηματιστεί η κεντρώα κυβέρνηση του Νικολάου Πλαστήρα), η Μακρόνησος θα παραμείνει στρατόπεδο μόνο για αριστερούς οπλίτες (και όχι πολίτες), ενώ οι συνθήκες διαβίωσης έχουν μικρή σχέση, πια, με εκείνες της ζοφερής διετίας 1948-1949 (Σημ.: Όλα τα δημοσιεύματα της Μάχης έχουν συγκεντρωθεί στο βιβλίο του Ευάγγελου Μαχαίρα Πίσω από το γαλανόλευκο παραπέτασμα. Μακρόνησος, Γιούρα κι άλλα κάτεργα, Προσκήνιο, Αθήνα 1999).
Στο ίδιο μήκος κύματος, αυτό των μαρτυριών μέσω του Τύπου, που αποκαλύπτουν την κόλαση της Μακρονήσου δημοσιεύονται και κάποια βιβλία με αντίστοιχη λογική. Παρά την διαρκή απειλή εκ μέρους των αρχών, για όσους ακόμη διαβιούσαν στην Μακρόνησο αλλά και τον φόβο των συγγραφέων για τους ίδιους και τους οικείους τους, με σαφή αγωνιστική πρόθεση και στόχο να αναδειχθεί η καταπάτηση των ανθρώπινων δικαιωμάτων, κυκλοφορούν οι συγκεκριμένες εκδόσεις.
Λουντέμης Μενέλαος, “Κραυγή στα πέρατα”, Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις, 1955
Στην πρώτη φάση τα βιβλία κυκλοφορούν από το «Εκδοτικό Νέα Ελλάδα», από τις εκδόσεις δηλαδή της υπερορίας του ΚΚΕ. Είναι τα έργα των Γιώργη Λαμπρινού, Μανώλη Πρωιμάκη, Θέμου Κορνάρου. Ο πρώτος είναι ήδη λογοτέχνης και γνωστός δημοσιογράφος, έχει βιώσει την εμπειρία των βασανιστηρίων από τους ναζί στην Κατοχή και σκοτώνεται μετά την συγγραφή του βιβλίου, στο τέλος του Εμφυλίου, στα Τζουμέρκα. Ο δεύτερος είναι δικηγόρος και έχει ζήσει της οδυνηρή εμπειρία της Μακρονήσου και είναι από τους πρώτους εξόριστους που εκλέγονται ως βουλευτές της ΕΔΑ και ο τρίτος είναι λογοτέχνης που έχει βιώσει την εξορία. Σε γενικές γραμμές και οι τρεις παρουσιάζουν, την Μακρόνησο ως τόπο βασανιστηρίων, που δοκιμάζεται η ανθρώπινη υπόσταση και αξιοπρέπεια ενώ παράλληλα στα κείμενα τους εξάρουν την δύναμη των αγωνιστών και την συμμετοχή τους στον αντιφασιστικό αγώνα του πολέμου. Στο ίδιο πλαίσιο εντάσσεται και το έργο του Μενέλαου Λουντέμη που κυκλοφορεί από το διάδοχο εκδοτικό σχήμα του ΚΚΕ στην υπερορία, τις Πολιτικές και Λογοτεχνικές Εκδόσεις. Το αναγνωστικό κοινό που απευθύνονται τα βιβλία αφορά μάλλον τον κόσμο των Ελλήνων πολιτικών προσφύγων αλλά και το ξένο αναγνωστικό κοινό με ευαισθησία στο ζήτημα των πολιτικών διώξεων στην μετεμφυλιακή Ελλάδα.
Στο τελευταίο θέμα, εκείνο του αναγνωστικού κοινού, διαφοροποιείται πλέον η επόμενη ομάδα εκδόσεων που αφορούν την Μακρόνησο. Πρόκειται για βιβλία που εκδίδονται την δεκαετία του 1960 στην Ελλάδα πλέον και μετά την άνοδο στην εξουσία της Ενώσεως Κέντρου. Παρά τις υφιστάμενες ακόμη πολιτικές διώξεις, τα έργα του Πάνου Καλλιδώνη, του Γιώργου Φαρσακίδη, του Βαρδή Βαρδινογιάννη και βεβαίως του Νίκου Μάργαρη, τυπώνονται και κυκλοφορούν στην Ελλάδα κατά την πολλή σύντομη πολιτική, κοινωνική και πολιτιστική άνοιξη της δεκαετίας του 1960. Παρά τον φόβο που εξακολουθούσε να υπάρχει, οι συγγραφείς καταγράφουν με θάρρος την προσωπική τους μαρτυρία από την ζωή τους στο βιαιότερο στρατόπεδο συγκέντρωσης στην Ελλάδα. Με απτό και αισθητικό τρόπο δίδεται η δραματική εμπειρία τους σε μια προσπάθεια να αποδειχθεί αφενός η βαρβαρότητα των κρατούντων και αφετέρου η αντοχή της ανθρώπινης φύσης και ελπίδας.
Ενδεικτική βιβλιογραφία:
Ευάγγελος Μαχαίρας, Πίσω από το γαλανόλευκο παραπέτασµα. Μακρόνησος, Γιούρα κι άλλα κάτεργα, Προσκήνιο, Αθήνα 1999.
Γιώργης Λαμπρινός, Μακρονήσι. Το αµερικανικό Νταχάου στην Ελλάδα, Νέα Ελλάδα, χ.τ. [=Βουκουρέστι]1949 (γαλλ. έκδ.: «Grèce Libre»,1949· αγγλική έκδ.: League for Democracy in Greece, Σίδνεϋ 1949).