H αποκάλυψη των βασανιστηρίων
Πολύ νωρίς, από τον Ιούνιο του 1947, δημοσιεύονται, κυρίως στον Ριζοσπάστη αλλά και στην εφημερίδα του ΕΑΜ Ελεύθερη Ελλάδα, καταγγελίες για τις κακές συνθήκες διαβίωσης και εν συνεχεία για βασανισμούς στο στρατόπεδο της Μακρονήσου. Μετά την απαγόρευση κυκλοφορίας των δύο εφημερίδων με βάση τον Νόμο 509 στα τέλη του 1947, ανάλογες καταγγελίες συναντάμε στο Δελτίο Ειδήσεων του ΔΣΕ.
Georges Lambrinos, Le Dachau Americain en Grece, Edition “Grece Libre”, 2/1949
Από το 1949 και μετά αρχίζει να οργανώνεται μια μεγάλη καμπάνια στο εξωτερικό, με στόχο την κατάργηση της Μακρονήσου. Το έτος αυτό κυκλοφορούν και δυο βιβλιαράκια από το εκδοτικό του ΚΚΕ, «Νέα Ελλάδα»: Μακρονήσι. Η Κόλαση των δημοκρατικών φαντάρων και Γιώργης Λαμπρινός, Μακρονήσι. Το αμερικάνικο Νταχάου στην Ελλάδα. Το δεύτερο έργο, το οποίο μεταφράζεται στα αγγλικά και τα γαλλικά, θα γνωρίσει ευρύτατη διάδοση στη Δύση. Ο παραλληλισμός με τα ναζιστικά στρατόπεδα, και ιδίως με το Νταχάου, θα αναδειχθεί σε βασικό σύνθημα της καμπάνιας. Επίσης, καταγγελίες φιλοξενούνται και στον ραδιοφωνικό σταθμό «Ελεύθερη Ελλάδα», τον σταθμό του –εκτός νόμου πια– ΚΚΕ που εκπέμπει από το Βουκουρέστι.
Παράλληλα, επιτροπές σε διάφορες δυτικοευρωπαϊκές χώρες, με σημαντικότερες τις Comité français d’aide à la Grèce démocratique στη Γαλλία και League for Democracy in Greece στην Αγγλία, αναπτύσσουν έντονη δραστηριότητα για την κατάργηση της Μακρονήσου και γενικότερα για την κατάσταση των ελευθεριών και των δικαιωμάτων στην Ελλάδα. Η καμπάνια κορυφώνεται στις αρχές του 1950, με δημοσιεύματα σε γνωστά ευρωπαϊκά περιοδικά όπως το Les Temps modernes του Ζαν-Πωλ Σαρτρ και το Νew Statesman του Κίνγκσλεϋ Μάρτιν, που διατηρεί στενούς δεσμούς με την Αριστερά των Εργατικών.
Στην Ελλάδα, τα έτη 1948-1949 (καθώς το ΚΚΕ, το ΕΑΜ, η Εθνική Αλληλεγγύη και τα έντυπά τους έχουν τεθεί εκτός νόμου), ένας πέπλος σιωπής καλύπτει τις συνθήκες στη Μακρόνησο. Με ελάχιστες εξαιρέσεις, ο Τύπος, συνολικά, βρίθει από εγκωμιαστικές αναφορές στο έργο που επιτελείται στη Μακρόνησο. Στο κλίμα του Εμφυλίου, της περιστολής των πολιτικών ελευθεριών και της δίωξης των αριστερών ιδεών, οι όποιες πληροφορίες κυκλοφορούν στόμα με στόμα, σχεδόν αποκλειστικά μεταξύ συγγενών των κρατουμένων και αριστερών, δημιουργώντας, υπόγεια όμως, τη φήμη της Μακρονήσου ως «κολαστηρίου».
Supprimez Makronissos! Le Dachau americain en Grece, Editions “Grece Nouvelle”, 1950
Η σιωπή στην Ελλάδα, όσον αφορά το επίπεδο του δημόσιου λόγου, σπάει τον Μάρτιο του 1950, λίγες μόνο μέρες πριν από τις βουλευτικές εκλογές. Η εφημερίδα Μάχη, με διευθυντή τον Ηλία Τσιριμώκο, ξεκινάει, με πρωτεργάτη τον δικηγόρο Ευάγγελο Μαχαίρα, ο οποίος υπήρξε πολιτικός κρατούμενος στο Μακρονήσι, μια μεγάλη εκστρατεία με σειρά δημοσιευμάτων για την κατάργηση του «κολαστηρίου». Τα δημοσιεύματα, τα οποία στην πορεία θα στεγαστούν κάτω από τον τίτλο «Πίσω από το γαλανόλευκο παραπέτασμα», απαρτίζονται, σε μεγάλο μέρος, από επιστολές πρώην ή νυν κρατουμένων, οι οποίοι καταγγέλλουν τις απάνθρωπες συνθήκες κράτησης και τους βασανισμούς που υπέστησαν. Τα δημοσιεύματα θα δημιουργήσουν σάλο (η Μάχη θα οδηγηθεί στο δικαστήριο, αλλά θα αθωωθεί) και προξενούν μεγάλη αίσθηση: από τα δημοσιεύματα αυτά, ουσιαστικά, η ελληνική κοινή γνώμη πληροφορείται τα τεκταινόμενα στη Μακρόνησο. Τα δημοσιεύματα θα συνεχιστούν μέχρι και το φθινόπωρο του 1950, αλλά ήδη από το καλοκαίρι αφορούν πια όχι τη Μακρόνησο, αλλά τον Αϊ-Στράτη (όπου μεταφέρονται 2.000 περίπου πολιτικοί κρατούμενοι) και τις φυλακές.
Υπό το κράτος των αντιδράσεων αυτών, μετά τα μέσα το 1950 (και ενώ από τις 15 Απριλίου έχει σχηματιστεί η κεντρώα κυβέρνηση του Νικολάου Πλαστήρα), η Μακρόνησος θα παραμείνει στρατόπεδο μόνο για αριστερούς οπλίτες (και όχι πολίτες), ενώ οι συνθήκες διαβίωσης έχουν μικρή σχέση, πια, με εκείνες της ζοφερής διετίας 1948-1949.
Σημείωση: Όλα τα δημοσιεύματα της Μάχης έχουν συγκεντρωθεί στο βιβλίο του Ευάγγελου Μαχαίρα Πίσω από το γαλανόλευκο παραπέτασμα. Μακρόνησος, Γιούρα κι άλλα κάτεργα, Προσκήνιο, Αθήνα 1999.
Ενδεικτική βιβλιογραφία:
Ευάγγελος Μαχαίρας, Πίσω από το γαλανόλευκο παραπέτασµα. Μακρόνησος, Γιούρα κι άλλα κάτεργα, Προσκήνιο, Αθήνα 1999.
Γιώργης Λαμπρινός, Μακρονήσι. Το αµερικανικό Νταχάου στην Ελλάδα, Νέα Ελλάδα, χ.τ. [=Βουκουρέστι]1949 (γαλλ. έκδ.: «Grèce Libre»,1949· αγγλική έκδ.: League for Democracy in Greece, Σίδνεϋ 1949).