Άποψη του Β΄ Τάγματος Σκαπανέων, 1948
Η δημιουργία των στρατοπέδων της Μακρονήσου συνδέεται με την «εκκαθάριση» του στρατού από «ύποπτους» στρατιώτες και αξιωματικούς, ώστε να διαφυλαχθεί το αξιόμαχο του Εθνικού Στρατού που πολεμούσε εκείνη την εποχή κατά του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας. Με βάση πληροφορίες που συγκέντρωνε ο στρατός από τις κατά τόπους αστυνομικές αρχές, όσοι είχαν αριστερά φρονήματα ή είχαν συμμετάσχει στην εαμική Αντίσταση θεωρούνταν «ύποπτοι» και συγκεντρώθηκαν από το καλοκαίρι του 1946 σε ιδιαίτερα τάγματα. Οι στρατιώτες που αποτέλεσαν το Α΄ Τάγμα συγκεντρώθηκαν αρχικά στο Λιόπεσι (Παιανία) Αττικής και αργότερα μεταφέρθηκαν στον Άγιο Νικόλαο Κρήτης και τη Γυάρο. Οι στρατιώτες του Β΄ Τάγματος συγκεντρώθηκαν αρχικά στη Λάρισα και στη συνέχεια η έδρα του Τάγματος μεταφέρθηκε στο Ρέθυμνο, στο Λιόπεσι και τέλος στο Πόρτο Ράφτη. Οι στρατιώτες του Γ΄ Τάγματος συγκεντρώθηκαν αρχικά στη Μίκρα και μετά μεταφέρθηκαν στο Ντουντουλάρ (Διαβατά) της Θεσσαλονίκης.
Οι στρατιώτες του Β΄ Τάγματος ήταν οι πρώτοι που έφτασαν στη Μακρόνησο στις 28 Μαΐου 1947 και τους δύο επόμενους μήνες μεταφέρθηκαν στο νησί και τα δύο άλλα τάγματα. Γενικά, η ιστορία της Μακρονήσου ως τόπου εξορίας μπορεί να διαιρεθεί σε τρεις περιόδους:
– η πρώτη είναι η περίοδος από την ίδρυση του στρατοπέδου μέχρι την άνοιξη του 1949, κατά την οποία στο επίκεντρο της βίαιης «αναμόρφωσης» βρέθηκαν κυρίως στρατιώτες και αξιωματικοί.
– η δεύτερη είναι η περίοδος από την άνοιξη του 1949 μέχρι το καλοκαίρι του 1950, κατά την οποία συγκεντρώνεται στη Μακρόνησο ένας διαρκώς αυξανόμενος αριθμός πολιτών (προληπτικώς συλληφθέντες, άνδρες και γυναίκες πολιτικοί εξόριστοι).
– η τρίτη εκτείνεται από το καλοκαίρι του 1950 μέχρι το κλείσιμο των στρατοπέδων, όταν στη Μακρόνησο λειτουργούν οι Στρατιωτικές Φυλακές Αθηνών (ΣΦΑ) και τα στρατόπεδα μόνο για «ύποπτους» στρατιώτες, με συγκριτικά καλύτερες συνθήκες.
Η Μακρόνησος ήταν ένα σύμπλεγμα στρατοπέδων και χώρων εγκλεισμού που περιλάμβανε:
– τα τρία στρατόπεδα των Ταγμάτων Σκαπανέων, τα οποία την άνοιξη του 1949 μετονομάστηκαν σε Ειδικά Τάγματα Οπλιτών (Α΄ ΕΤΟ, Β΄ ΕΤΟ και Γ΄ ΕΤΟ αντίστοιχα).
Άποψη του Α΄ Τάγματος Σκαπανέων, τέλη 1947
– τα Ειδικά Στρατόπεδα Αναμορφώσεως Ιδιωτών (ΕΣΑΙ) για τους πολιτικούς εξόριστους, τα οποία δημιουργήθηκαν στα στρατόπεδα των δύο πρώτων Ειδικών Ταγμάτων Οπλιτών. Το Α΄ ΕΤΟ-ΕΣΑΙ δημιουργήθηκε τον Μάρτιο του 1949 και το Β΄ ΕΤΟ-ΕΣΑΙ τον Νοέμβριο του 1949.
– το Γ΄ Κέντρο Παρουσιάσεως Αξιωματικών, που δημιουργήθηκε τον Σεπτέμβριο του 1947 με αριστερούς ανώτερους και κατώτερους αξιωματικούς.
– το Στρατόπεδο Πειθαρχημένης Διαβίωσης για τους πολιτικούς εξόριστους, το οποίο δημιουργήθηκε τον Νοέμβριο του 1948 στο βόρειο τμήμα του νησιού και το φρουρούσε το Δ΄ Τάγμα Χωροφυλακής. Οι πολιτικοί εξόριστοι αργότερα εντάχθηκαν στα Ειδικά Στρατόπεδα Αναμορφώσεως Ιδιωτών.
– τις Στρατιωτικές Φυλακές Αθηνών (ΣΦΑ), τον Αύγουστο του 1947, με υπόδικους και κατάδικους στρατιώτες, οι οποίοι μέχρι τότε κρατούνταν στις Στρατιωτικές Φυλακές, που βρίσκονταν στη λεωφόρο Βουλιαγμένης.
– το Ειδικό Στρατόπεδο Αναμορφώσεως Γυναικών (ΕΣΑΓ), το οποίο δημιουργήθηκε για τις πολιτικές εξόριστες τον Ιανουάριο του 1950 και λειτουργούσε στον χώρο του Α΄ ΕΤΟ.
Μπαϊρακτάρης και Εξαρχάκος
Η Μακρόνησος υπαγόταν στην υπηρεσία Β ΧΙ του Γενικού Επιτελείου Στρατού και διοικητής του στρατοπέδου μέχρι την άνοιξη του 1950 ήταν ο ταξίαρχος Γεώργιος Μπαϊρακτάρης. Διοικητές του Α΄, Β΄ και Γ΄ Τάγματος ήταν αντίστοιχα ο ταγματάρχης Αντώνης Βασιλόπουλος, ο ταγματάρχης Ηλίας Τολιόπουλος και ο αντισυνταγματάρχης Σπύρος Χειμαριώτης, ενώ διοικητής των ΣΦΑ ήταν ο διαβόητος συνταγματάρχης Θωμάς Σούλης. Ο αριθμός και η σύνθεση των κρατουμένων στη Μακρόνησο άλλαζε κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου. Το καλοκαίρι του 1947, οι έγκλειστοι στρατιώτες και αξιωματικοί προσέγγιζαν τις 10.000. Τον Μάιο του 1948 κρατούνταν στη Μακρόνησο 15.814 στρατιώτες και αξιωματικοί, καθώς και 728 πολιτικοί κρατούμενοι και εξόριστοι. Τον Αύγουστο του 1949 βρίσκονταν 7.500 στρατιώτες και 20.000 πολίτες, ενώ τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους ήταν στη Μακρόνησο 5.521 στρατιώτες και 11.247 πολιτικοί εξόριστοι. Συνολικά, σύμφωνα με το Γενικό Επιτελείο Στρατού, μέχρι τον Οκτώβριο του 1949 είχαν «αναμορφωθεί» 25.000 οπλίτες και αξιωματικοί. Πολλοί από τους στρατιώτες που είχαν «αναμορφωθεί», στη συνέχεια στελέχωσαν μάχιμες μονάδες του Ελληνικού Στρατού στις μάχες κατά του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας στον Εμφύλιο πόλεμο.
Ενώ τα στρατόπεδα της Μακρονήσου λειτουργούσαν από το 1947, μόνο μετά τη μαζική αποστολή των πολιτικών εξορίστων ψηφίστηκε ειδικός νόμος για τη λειτουργία των στρατοπέδων. Πιο συγκεκριμένα, με το Ψήφισμα ΟΓ΄ της 14ης Οκτωβρίου 1949 «περί μέτρων εθνικής αναμορφώσεως» ιδρύθηκε ο «Οργανισμός Αναμορφωτηρίων Μακρονήσου». Ο Οργανισμός υπαγόταν στο Γενικό Επιτελείο Στρατού και, σύμφωνα με το ψήφισμα, σκοπός του ήταν η «δια της διαφωτίσεως και διαπαιδαγωγήσεως αναμόρφωσις» των κρατουμένων. Με αυτόν τον τρόπο ο στρατός, επίσημα πλέον, θα είχε τη δικαιοδοσία για την κράτηση όχι μόνο στρατιωτών αλλά και πολιτών και η Μακρόνησος θα μετατρεπόταν σε μια τεράστια φυλακή για όλους τους πολιτικούς αντιπάλους του καθεστώτος.
Ενδεικτική βιβλιογραφία:
Στρατής Μπουρνάζος, Το «Μέγα Εθνικόν Σχολείον Μακρονήσου», 1947-1950, στο Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης, Ιστορικό Τοπίο και Ιστορική Μνήμη. Το παράδειγμα της Μακρονήσου, Αθήνα, Φιλίστωρ, 2000, σ. 115-124.
Μακρόνησος. Ιστορικός, πολιτιστικός τόπος, Αθήνα, ΥΠΠΟ, 1994.
Νίκος Μάργαρης, Ιστορία της Μακρονήσου, Αθήνα, 1966.
Πολυμέρης Βόγλης, Η εμπειρία της φυλακής και της εξορίας. Οι πολιτικοί κρατούμενοι στον εμφύλιο πόλεμο, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2004, σ. 153-163.